واکسن (به فرانسوی vaccine) سوسپانسیونی از بخش هایی از میکروارگانیسم‌ها یا پاتوژن‌های ضعیف یا کشته شده است و در برخی از موارد از سموم یا توکسین‌ها، آنتی‌بادی‌ها یا لنفوسیت‌هایی است که در برابر یک بیماری میکروبی یا ویروسی، ایمنی فعال اکتسابی ایجاد می‌کند؛ در ساخت واکسن استفاده می‌شود. محتویات واکسن از بدن در برابر انواع عوامل بیماری‌زا مانند ویروس‌ها و باکتری‌ها محافظت می‌کند.
رابطه واکسن و ایمنی حاصل از آن:
واکسن‌هایی ساخته شده با میکروارگانیسم‌های زنده که از قدرت بیماری‌زایی آن‌ها کاسته شده (نظیر واکسن کرونا mRNA)، معمولاً با دوز واحد می‌توانند ایمنی موثر و طولانی‌تری نسبت به واکسن‌های ساخته شده از میکروارگانیسم‌های کشته شده ایجاد کنند. این واکسن‌ها علاوه بر ایمنی هومورال، ایمنی سلولی هم ایجاد می‌کنند. این واکسن‌ها تمایل دارند واکنش‌های مشابه شکل طبیعی بیماری بخصوص در افراد با نقص ایمنی ایجاد کنند. در صورتیکه واکسن‌های با میکروارگانیسم کشته شده ایمنی کافی و طولانی مدت ایجاد می‌کند ولی باید در چند نوبت تزریق گردد و بمنظور جلوگیری از کاهش سطح آنتی‌بادی و ادامه ایمنی اغلب لازم است که تزریق واکسن در آینده یادآوری شود.
واکسن‌ها به دو دسته مشخص تقسیم می‌شوند:
واکسن‌های باکتریایی و ویروسی
واکسن باکتریایی به ۴ دسته پلی‌ساکاریدی، توکسوئید، واکسن کشته شده و واکسن زنده تخفیف حدت یافته تقسیم می‌شود.
واکسن ویروسی به ۳ دسته زنده تخفیف حدت یافته، واکسن کشته شده و واکسن کشته (بخشی از پادگن) تقسیم می‌شود.
گفتنی است که استفاده از واکسن‌های زنده تخفیف حدت یافته در افراد مبتلا به نقص دستگاه ایمنی سلولی رسماً ممنوع است.
فواید استفاده از واکسن:
علاوه بر توسعه سلول‌های B خاطره که قادر به ایجاد پاسخ ایمنی ثانویه در هنگام قرار گرفتن مجدد در معرض پاتوژنی که واکسن آن پیش‌تر دریافت شده، هستند. واکسیناسیون در سطح جمعیت نیز مفید است. هنگامی که تعداد کافی از افراد در یک جمعیت در برابر یک بیماری مصون هستند، مانند زمانی که بخش بزرگی از جمعیت واکسینه می‌شوند ایمنی جمعی (Herd Immunity) ایجاد می‌شود.
این به این معناست که اگر اختلاط تصادفی افراد در بین جمعیت وجود داشته باشد، نمی‌توان پاتوژن را در کل جمعیت گسترش داد. ایمنی جمعی با شکستن زنجیره انتقال عفونت یا با کاهش احتمال انتقال بیماری به افراد مستعد در تماس با شخصی که عفونی است، از شیوع گسترده بیماری جلوگیری می‌کند. ایمنی جمعی برای افرادی که شخصاً از ابتلا به این بیماری در امان نیستند، محافظت می‌کند. ایمنی جمعی نقش مهمی در ریشه‌کن کردن موفقیت آمیز بیماری آبله در سراسر جهان داشته است، علاوه بر این، واکسیناسیون در جلوگیری از شیوع بیماری‌هایی مانند فلج‌اطفال و سرخک نقش بسزایی دارد. امید است بیماری کرونا هم با ایمنی جمعی ریشه‌کن شود.
آیا اگر کسی مبتلا به بیماری کرونا در ماههای قبل شده باشد باز هم باید واکسن بزند؟
با توجه به اینکه خیلی از افراد مبتلا شده از نظر علایم بالینی به فرم خفیف آن مبتلا شده اند و ممکن است از ابتلای خودشان مطلع نباشند لذا بررسی سوابق از نظر ابتلای قبلی ضروری نیست. از طرف دیگر نتایج اولیه بررسی محققین نشان داده افرادیکه به فرم خفیف بیماری مبتلا می شوند ، آنتی بادی های محافظتی مدت کمتری در خونشان باقی می ماند و ممکن است مجدد در معرض خطر ابتلا باشند. در نهایت دریافت واکسن در افرادی که سابقه ابتلا داشته باشند بر اساس اطلاعات علمی موجود مشکلی برای فرد ایجاد نمی کند و فقط سبب تقویت پاسخ ایمنی و مصونیت فرد می شود. لذا بهتر است این افراد نیز واکسن دریافت نمایند.
آیا اگر کسی مبتلا به بیماری کرونا در ماههای قبل شده باشد باز هم باید واکسن بزند؟
با توجه به اینکه خیلی از افراد مبتلا شده از نظر علایم بالینی به فرم خفیف آن مبتلا شده اند و ممکن است از ابتلای خودشان مطلع هم نباشند لذا بررسی سوابق از نظر ابتلای قبلی ضروری نیست. از طرف دیگر نتایج اولیه بررسی محققین نشان داده افرادیکه به فرم خفیف بیماری مبتلا می شوند ، آنتی بادی های محافظتی مدت کمتری در خونشان باقی می ماند و ممکن است مجدد در معرض خطر ابتلا باشند. در نهایت دریافت واکسن در افرادی که سابقه ابتلا داشته باشند بر اساس اطلاعات علمی موجود مشکلی برای فرد ایجاد نمی کند و فقط سبب تقویت پاسخ ایمنی و مصونیت فرد می شود. لذا بهتر است این افراد نیز واکسن دریافت نمایند.
آیا واکسیناسیون کرونا در سوابق بهداشتی افراد ثبت می شود؟
بله. بر اساس برنامه ریزی وزارت بهداشت و با توجه به زیر ساخت های پرونده الکترونیک سلامت که در سال های اخیر برقرار شده است همه داده های واکسیناسیون افراد در سامانه های الکترونیکی مربوط به سلامت افراد ثبت و ذخیره می شود.
آیا فردیکه واکسن می زند می تواند بلافاصله ماسک زدن و سایر اقدامات پیشگیرانه را کنار بگذارد؟
خیر. اولا برای ایجاد ایمنی کافی باید دو نوبت واکسن به فاصله ۲ تا ۴ هفته تزریق شود و مدت زمان تحریک و پاسخ مطلوب سیستم ایمنی هم حدود دو هفته بعد از واکسن خواهد بود لذا تا ۶ هفته بعد از تزریق اولین نوبت واکسن هنوز ایمنی کافی ایجاد نشده است. ثانیا به دلیل جدید بودن واکسن های کرونا توصیه می شود تا زمانی که مطالعات محققین اطمینان کافی را از نظر عدم نیاز به ماسک زدن را ثابت نکرده و افرادی که واکسن می زنند هم برای احتیاط، توصیه های پیشگیرانه عمومی را باید رعایت نمایند.
روش ساخت واکسن:
ابتدا حیوانی را عمداً دچار بیماری مورد نظر می‌کنند. سپس ویروس آن بیماری را از بدن آن حیوان جدا می‌کنند. مجدداً این ویروس را به حیوانی دیگر تزریق می‌کنند و پس از بیمار شدنش، باز ویروس را از بدنش جدا می‌کنند و آنقدر این عمل را تکرار می‌کنند تا به قدری ویروس ضعیف گردد که اگر آنرا به بدن انسانی تزریق کنند نه تنها او را بیمار نکند، بلکه برایش موجب مصونیت شود. راه دیگر واکسن سازی این است که آنرا از ویروس‌های مرده یا غیرفعال به دست می‌آورند، با تزریق این نوع واکسن، بدن مشغول ساخت آنتی بادی می‌شود و خود را آماده دفاع در برابر میکروب اصلی می‌کند.
